L'OLM

Se una esséncia vegetala es a mand de s'avalir e de desaparéisser de nòstra vista es ben l'olm sonat tanben om.. Lo remirarem benléu encara un pauc jos fòrma de mòbles o d'escalièrs que, mai siá crebat, serà encara trabalhat pels fustièrs mas lo veirem pas gaire mai quilhar son fust a sos 30, 40 e mai 50 mètres d'auçada. Es vengut rarissim, atacat per mai d'una malautiá, alara que la toponimia nos ditz que foguèt fòrça espandit. Sul "Diccionari de las comunas e localitats importantas de França" de las Postas e dels Telegrafs de l'an 1913 (jamai tornat editar dempuèi), ne trobam 56 que pòrtan lo nom de Orme o l'Orme qu'es, o auretz compres, la revirada franchimanda d'olm. 35 autras se sonan Ormes que, aquí, i èran benlèu un pauc mai nombroses. 39 an causit l'apellacion de Ormeaux o les Ormeaux e encara 35 per Ormet o autres diminutius. Un dezenat an servat lo radical latin(1) amb Olme, Olmes e Olmet. I cal apondre Corsega qu'amb 10 localitats s'espandis de Olmeto duscas a Olmo. Ai pas comptat, per çò que tròp escampilhadas dins lo diccionari, totas las qu'afortisson son nom de "les Ormes", "les Ormeaux" o "Olmes" coma La Roca d'Olmas (Arièja). Òsca, pr'aquò, a Olm, aquel vilajòt de Gard vesin de Sant Cristòl d'Alais qu'a sabut servar son nom dins son ortografia occitana. I demoravan 73 estajants en 1913, quantes a l'ora d'ara ? Trobam tanben dins lo diccionari los quatre Olmet d'Occitania dont un a quatre quilomètres de Lodeva. I figuran de mai un Les Ulmes (49) e un Ulmoy (51) mas ne pòdi pas garantir l'etimologia. Tot aquò per dire que se, uèi, se creèsse un vilatge novèl, pensi pas que lo sonèsson Olm o los Olms que cal caminar de temps per ne veire un. Un autre testimoniatge son los noms de carrièras o de plans o plaças dins las ciutats coma Bordèu qu'a sa carrièra "du Bel Orme" e sa carrièra "des Deux Ormeaux". I manca pas París per aver sa carrièra de "l'Orme". Figurava ja sul cadastre de la comuna de Belleville en 1812 e menava a un luòc ditz "Le bois de l'Orme", prova que i foguèsson nombroses. En Corsèga, dins lo vilatjòt ont demorèri qualque temps, sus la "Piazza Ulmu", senhorejava un olm majestuós que donava una ombra abondosa e benfasenta.

Los olms sont d'arbres grands, de la familha de las ulmacèas. Lo d'aicí a la rusca maurèl escur, fendilhada prigondament dins los sens de la longor. Sas fuèlhas d'un verd pallinèl son finament denteladas. Sa grana es una samara(2) munida d'una ala larga e es, per aquel mejan, escampilhada luènh pel vent. Creis un pauc de pertot en Euròpa mas tanben en Argeria, e tant en America coma en Siberia. Avèm vist que pòt gandir 40 mètres de nautor e mai 50 mètres per l'olm d'America.

Antan, lo fust d'olm èra utilizat pels charrons e carrocièrs per ne faire de ròdas de carris e s'usava tanben dins la construccion navala qu'es un fust imputrescible e se sèrva fòrça plan dins l'aiga. Es de notar, en passar, que los palfics (pilotis, en fr.) que dessus i es estada bastida la ciutat de Venècia son de pals d'olm. Me rapèla que mon paire metiá, paradoxa-lament, a secar los rols d'olms que destinava a ne faire de folons, qualques meses dins l'aiga d'un canal que puèi venián durs que jamai e se fendasclavan pas. De còps que i a, lo tronc de l'arbre pòrta de lòpias (loupes, en fr.), menas de gròssas verrugas causadas per un insecte, que son presadas pels ebenistas per realizar de placatges de mòbles de grand prètz. Los escalièrs faites d'olm son meravilhoses mas aquel fust se deu plan alispar amb rascladors e papièr de veire emai que las maquinas de l'ora d'ara sián mai performantas que las d'un còp èra. Quand las pòstes d'olm passan a la ressega, la rabotaira o a la baudufa, se veson gisclar de belugas que son bois conten fòrça salpètre e autres minerals. Los espleches son qualque còps bercats de tant qu'es dur e de tant que sas fibras son entrenosadas. Un temps, se'n fasiá d'afusts de canon e se'n fa encara de cròssas de fusilh. Se'n fasiá d'esclòps quand se portavan comunament. La fanabrega o falabrega (micoucoulier, en fr.), l'arbre de las forcas de Sauva, dins Gard, es tanben de la familha de las ulmacèas.

La familha dels olms es una granda familha. Un vintenat d'espècias ne son conegudas. Pr'aquò, nos arrèstarem solament a las que butan aperaicí. Son nom latin, Ulmus, seriá d'origina cèlta e indo-euròpenca. Auriá butat dès lo terciari (65 M d'annadas). Sas varietats las mai conegudas ne son l'olm lis, Ulmus minor (los angleses lo dison: common elm) , l'olm de montanha, Ulmus glabra o Ulmus montana, l'olm del campèstre, Ulmus campestris o Ulmus procera. Encara joves, los olms son sonats, en occitan, olmet o olmat (ormeau, en fr.)

L'olm lis creis duscas 30 a 50 mètres e viu dins los 100 ans. Sa rusca es fendilhada e lisa; sas fuèlhas alternas, pichonèlas, de basa asimetrica, son nusas coma sas ramulas. Se ten dins los sòls alluvials en pòblament amb lo roire, lo vernhe e la pibola negra.

L'olm de montanha pòt gandir duscas unes 30 mètres e fins a una altitud de 1000 mètres coma dins las Carpatas, mas crenta l'umiditat. Coma lo precedent, pòt se viure lo sègle.
Sa rusca es lisa mas d'un gris argentat. Sas fuèlhas, un pauc mai grandas, 15 cm, de fòrma ovala, dentadas amb 3 puntas a la cima, son pron duras. Pauc asimetricas, son rugosas sul dessus. Se tròba escampilhat sus de terrens traversuts e rocassuts.

L'olm del campèstre ven naut de 35 a 50 mètres e, de mai, pòt arribar a sos 500 ans. Sa rusca es fendilhada e de color maurèl negrós. Sas fuèlhas ovalas son dentadas dos còps, glabras dessus e un pauc pelosas dejos, sus las nervaduras. Coma elas, sas ramulas brun-roge son pelosas. Aquela varietat se congosta de la lutz e dels nitrats.


La cultura d'olms se pòt menar per ne far de nanets, vòli dire de "bonsais" mas, per aquò far, mai val prene l'olm de China, Ulmus parvifolia, que fa lèu de creisser e sas fuèlhas son d'un verd escur e lusent.

L'olm d'America se diferéncia d'quel d'Europa per son port en fòrma de parasòl.


Las flors de l'olm, gropadas en bòlas, venon a partir de març-abril, avant las fuèlhas, çò que dona als olms un pòrt caracteristic. Sos fruches alats, son a l'en còp d'aquènis (3) e de samaras, contenguts dins una membrana verd-clar coma dins una pastilha.


E òc... un còp èra, se manjava d'olm. Secadas, redusidas en polvera, las fuèlhas se mesclavant a las sopas e a las bolidas. Se'n fasiá tanben de tisana e, en Anglatèrra, n'usavan per adulterar lo tè de China. Se'n consomavan tanben las samaras aprèp las aver faitas bolir. D'explorators afirman i deure la vida per n'aver manjat la rusca fauta de quicòm mai. Los Amerindians la consomavan en periòde de carestiá. Èra la rusca interiora que se consomava. Redusida en polvera, es nautament nutritiva per çò que rica d'amidon. Se'n fasiá una mena de semola qu'aligava sas qualitats nutritivas a sas vertuts medicinalas. Se donava als nenins, als convalescents, als vièlhs que patissián lo mal d'estomac e particularament a totes aqueles qu'avián tròp plan festejat los moments de festa e que son ventre cridava "seba!".

Segon certans, l'olm seriá lo mai util de totes los arbres, medicalament parlant, segon d'autres, sens contèsta, la mai importanta de totas las plantas medicinalas conegudas. D'unes dison que la prova ne seriá que los conilhs, las cabras e las fedas ne coneisson d'instint sas vertuts anti-inflamatorias, tonicas e astringentas e qu'es per aquò que son fòls de sa rama. A encara de qualitats diureticas, emolientas e lenitivas. S'emplegava contra la caganha e autras irritacions del sistèma digestiu e paradoxalament contra la constipacion. Se i ajustam mal de gòrja, tos, raumàs, malautiás de la pèl, emorroïdas, mastita en cò de las femnas e jasilhas per las Amerindianas, vesèm que l'olm sembla revertar la panacèa universala. Dins las annadas 1920 e 1930, venent encara dels Pèls Roges, una infirmièra de l'Estat d'Ontariò auriá experimentat, per suènhar de cancèrs, una formula controvèrsada dicha "Essiac" que i dintra la rusca de l'olm roge, mas res seriá pas estat provat. Enfin, lo liquid recampat dins las galas se fòrmant sus las fuèlhas d'olm, qu'èra utilisat jol nom de "Aiga d'olm"(o "Baume d'olmet,") se recoltava a l'automna. Se'n servissián per netejar totas menas de plagas emai los uèlhs laganhoses.

Consí se fa, alara, qu'un arbre tant cargat de qualitats siá en via de desaparicion? N'es l'encausa una malautiá sonada "malautiá olandesa de l'olm". Encara qualques decennias fa, l'olm èra la tresena espècia d'arbres urbans a París e dins las autras grandas ciutats aprèp la platana e l'amaronièr. Per de millenaris, l'olm a viscut amb d'òstes indesirables, de coleòptèrs del genre dels Escolitidats (Scolytidés, en fr.) e capitava totjorn de se parar de las invasions dels campairòls parasits, coma l' Ophiostoma ulmi, propagant la malautiá olandesa de l'olm que pòrta lo polit nom de Ceratocystis ulmi, transmesa als tessuts conductors pels coleoptèrs.


La malautiá provoca la passidura vasculara e la mòrt de l'olm. Quand l'infeccion se fa a la debuta de l'estiu, aquel campairòl fa marcir e s'enrotlar las fuèlhas que s'encròcan e brunesissan. Se ven mai tard, las fuèlhas rossejan e passissan. Lor casuda abans ora es frequenta. L'an d'aprèp, la fuèlhas produsidas son pus pichonas a la cima de l'arbre e aparéisson qualques ramèls mòrts. Jos la rusca, se veson de regas brunas sus la lenha que son las galariás dels escolitis (scolytes, en fr.) que pòrtan, eles, la malautiá dels arbres infectats als arbres sanisses.

Dins las dètz primièras annadas del sègle XX^en, s'es vist arribar a grand flar la primière malautiá de l'olm, la grafiòsa, provocada pel Ceratocystis ulmi. Se capitèt de l'arrèstar, al mens en partida. Mas dins las annadas 60 a 80, a la segonda ondada, foguèt la catastròfa. L'an 1975, qualques païses constatèron lo deperiment de 98 % de sos olms lises. La grafiòsa comencèt son atac dins las planas per gandir, pus tard, los pòblaments montanhòls ont l'altitud los aviá un moment aparats e, de l'olm lis, passèt a totas las autras espècias. Al despièch dels mejans considerables emplegats per luchar contra la maulautiá, lo pronostic demòra pessimista. Los fongicids e las injeccions son estats utilizats, sens grand resultat. Per eliminar los fogals de malautiás, totes los arbres malauts son tombats, brancas e ruscas brutladas. Çaquela, aiçò es obligatòri de per la lei e es plan sovent l'incuria dels proprietaris d'olms qu'a permés la propagacion de la malautiá que, de mai, es pus avançada suls olms plantats a broa de camins o de camps. D'unes pensan qu'es benlèu per causa d'espandiment de sal en ivèrn o d'apòrts d'engraisses quimics e de pesticids.

Vint ans aprèp la destruccion quasi-totala dels olms de França per la grafiòsa, lo repòblament seriá benlèu tornar mai possible gràcias al trabalh de seleccion e de crosament menat dempuèi 1983 per l'INRA d'Angers sus la basa d'olms asiatics e americans, capables de resistir a la grafiòsa. Se cèrca tanben s'existirián pas d'olms indigènas ofrissent pron de resisténcia a la malautiá per tornar poblar las zònas ruralas o forestièras. Baste capitèsse!

Un tal arbre podiá pas mancar de trobar sa plaça dins las legendas de l'Antiquitat. Dins la mitologia grèca, l'olm èra l'arbre d'Oneiròs, dieu del sòm, aiceste, per sa part, fraire de Thamatòs, lo trespas. Èra dedicat tanben a Ermès, guida dels viatjaires, patron dels mercands e dels raubaires, messatgièr dels dieus. Sos fruches alats acompanhavan las anmas dels defuntats davant lo jutge suprèm. En Germania, l'olm (Ulme) èra l'arbre sacrat feminin quand lo fraisse (Esche) èra l'arbre sacrat masculin. Plan sovent, èra jols olms que los caçaires expausavan las despolhas dels animals tuats. Aquí tanben que se pagava lo deime al senhor o al preire. A l'Edat Mejana, dins lo Miègjorn de la França, vòli dire en Occitania, èra jos un olm que se rendiá la justicia, tradicion eretada dels Galleses e dels Francs. S'i teniá tanben l'acampada per tener los plaids de cortesiá e de gentilesa e se liurar als jòcs jos l'olmet (jeux sous l'ormel, en fr.), valent à dire la dança, lo cant e la poësia. Es jos l'olm de Sant Marçal, a Tolosa, que los mèstres del Gai saber tenguèron sa primièra sesilha. Un dich correguèt duscas a la fin del sègle XIX^en: "Esperar jos l'olm". Aquò significava esperar amb una plena fisança dins la capitada de sa causa davant un tribunal o autre. Paradoxalament, un autre dich vesin sembla èsser estat en contradiccion formala amb aquel : "Esperatz-me jos l'olm" que voliá dire "I podètz totjorn anar e m'esperar mas, ieu, i anirai pas".

Jols regnes dels reis de França Francés lo 1^èr e del nòstre Enric (Enric IV), aquel arbre tant util foguèt plantat un pauc de per tot e, un temps, se donèt lo nom de "Sully" a d'unes datant d'aquela epoca. Alphonse Karr que, en mai d'èsser escrivan, se picava d'èsser un bon ortalièr, disiá que cada olm pòt produsir duscas cap a 529.000 granas. Cal esperar qu'amb una tala quantitat, los especialistas de l'arboricultura capitaràn, se ne tròban, de'n abalir qualques unas, ne salvar la raça e la reviscolar.

Rogièr FABRE

————————————————
(1) la prononciacion de la U latina es identica de la O occitana.
(2) fruch que son pericarp se prolonga en ala.
(3) fruches de las composaceas (akènes o achaines, en fr.)

Retorn a l'ensenhador

LO CANTON DELS POÈTAS

BREÇAIROLA PER LA NENA

Direm pas a la nòstra nena
Que i a tant d'estèlas al cèl:
Voldriá pas clucar son uèlh!
Direm pas a la nòstra nena
Que i a tant d'estèlas al cèl.

Direm pas a la nòstra nena
Qu'amont-naut cantan los aucèls:
Voldriá pas clucar sos uèlhs!
Direm pas a la nòstra nena
Qu'amont-naut cantan los aucèls

Direm pas a la nòstra nena
Qu'ençaval nos cal tant plorar:
Se voldriá pas desrevelhar!
Direm pas a la nòstra nena
Qu'ençaval nos cal tant plorar.

Mas direm a la nòstra nena
Que canta coma los aucèls,
Que nòstre cèl es dins sos uèlhs,
E que se vòl dormir, la nena,
La farem rèina dels angèls.

Loïsa PAULIN

CALORADA

Aquela nuèit d'agost
Que tot èra mostós,
Nos dos còs de susor,
E l'aire de calor,
La luna lusissiá,
Lo sòm nos fugissiá.
D'espandits sul lièit, nuses,
E desfisant los uses,
D'un mème vam, en còr,
Sautèrem lèu defòra,
En cèrca de frescura
Dins la carrièra escura.
Dreitièr o d'esquerrièr,
Pas un buf refresquièr.
Anavem dins la nuèit,
Quand nos tomba sul rable,
Un pandòra capable
D'alinhar, sens senhals,
Un e mai dos verbals
Per atemptat a la pudor.
Mas el tanben, plen de susor,
Nos ditz: "Coma l'Èva e l'Adam,
Amagatz-vos, subran!...
Se podiái anar, ieu, desvestit..."
Una canson d'un còp èra,
Me ven alara a l'esperit,
Sus un aire de tra la lèra:
"Los agents son bonas gents
Que se passejan tot lo temps!"

FABRE Rogièr

MON VILATGE

FAYET es mon vilatge, e lo trapi agradius
Enrodat de montanhas e breçat per tres rius.
Se se sòna FAYET es, qu’autres còps, los fauses,
D’un mantel plan espés, ne cobrissian las faissas.
Ara, se caça la lèbre, lo singlar, lo cabròl.
Ièu, cerqui dins la mofa, los polits campairòls.
Al vielh potz del Castel, cal creire la legenda,
La nuèch, lo duganèl plora dòna Gerlanda.
Al mitan del vilatge, canta totjorn la Fònt.
Autres còps, a cada ora, se passava quicòm.
Veniam a plens botelhs, i posar l’aiga fresca.
Las femnas bugadavan, lo bestial i beviá,
Rajava pura e clara, costava pas un sòu.
Ara, dins la frescor, i creissan las falguièras.
Piosament, la mofa a acaptat las pèiras.
La lèuna pinjolina, galhardas son las flors.
Amagats dins las fuèlhas, nisan los aucelons.
Mon escola mairala s’en crei d’èsser un musèu.
Se ditz dins las carrièras : "lèu seran que de vièlhs".
Cal pas cridar "Miracle"! Mas i ai qualque còp ausit
De joves sus la plaça dire: "Volem viure al país".
Es vos qu’avètz rason car nautres los ainats
Sèm partits per Paris e vesètz: Sèm tornats!

Ivona

Retorn a l'ensenhador

DESTENTA... JÒCS... ASENADAS...

PROBLÈMAS

1.– Lo carat magic 
Vaquí un tablèu de nombres

10	12	13	9	11
9	11	12	8	10
13	15	16	12	14
11	13	14	10	12
8	10	11	7	9

Prenètz un premièr nombre e escafatz los nombres de sa linha e los de sa colomna. Prenètz un segond nombre d’entre los que restan e escafatz los nombres de sa linha e de sa colomna. Fasètz atal meteis per un tresen e un quatren nombre. Fin finala, prenètz le nombre restant. Adicionatz los cinc nombres e trobatz... 56
Tornatz començar en causissent d’autres nombres e trobatz encora 56!!! Perqué?

2 - Trobatz un nombre tal que:
a) escrich per vos, es lo meteis nombre per la persona en fàcia de vos (exemples: 609 , 916).
b) escrivent son carrat, vos cal utilisar totas las chifras {0,1,2... 8,9}, mas un sol còp.

ASENADAS

- Fumas! fumas fòrça!...As pas rason de tan fumar, mon òme! Lo tan fumar fa mau qu’es de poison ton tabat.
- A  me fas susar ambe ton poison! I a mon paire que pipa coma un Turc, empacha pas qu’aurà lèu sos quatre vint!
- Disi pas lo contraire. Mas qual t’a pas ditz, bedigàs, que se non tubava, auriá pas mai de cent ans d’aquesta ora?

Lo Cascarelet 1867

Arribi a l’ostal. Dins l’escalièr ausissi lo Pèironet que plora a se descrestianar. M’entanchi, e, en dintrant:
- Perqué ploras, Pèironet?
- Ma maire m’a cridat.
- E perqué ta maire t’a cridat?
- Perque ploravi..

Lo Maselièr 1884

Retorn a l'ensenhador

MOTS CROSATS

	a	b	c	d	e	f	g	h	i	j
1	E	S	P	A	N	D	I	D	O	R
2	S	I	U	R	E		N	O	R	A
3	P	L	A	N	T	A	T		A	M
4	A	I	S	A		T	E	R	N	A
5	T	C		D	A	R	R	I	E	R
6	L	A		A	R	A	N	E	S	A
7	E	T	A		A	S	E		A	I
8	T	A	R	A		E	T	I		R
9	A	D	E	M	A	N		R	I	A
10	S	A	S	S	A	T		A	N	S

	a	b	c	d	e	f	g	h	i	j
1	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.
2	.	.	.	.	.		.	.	.	.
3	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.
4	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.
5	.	.		.	.		.	.		.
6	.	.		.	.	.	.	.		.
7	.		.	.		.	.		.	.
8	.	.	.		.	.		.	.	.
9	.	.	.	.	.	.	.		.	.
10	.	.	.	.	.	.		.	.	.

Orizontal.- 1.-Qualifica una vision de l'aspecte d'un fantasme, d'un espectre.- 2.- Esplech a lama corba, larga, emmargada per talhar la lenha – Vent revolumaire que soslèva la nèu e buta la pluèja o la nèu.- 3.- Una brava susada.- 4.- Se sometrem pas, tendrem còp.- 5.- Possedisson – Dins lo parlar mondin, art. def. masc. sing.– Lo òc rus.- 6.- Dòna en abreujat – Las rèstas, censadament.- 7.- Bon e mal, sus un cèrt periòde, fan una mejana – Pronom personal indefinit - La Tèrra mitologica.- 8.- Un passat recent – Lo butabala de Marselha –.- Emanacion naturala o artificiala que ocupa tot l'espaci ont se tròba.- 9.- Relatiu al blason, a las armas – Solelh, de l'autra part de la mar nòstra.- 10.- Amassas de personas escampilhadas o, tu, rejunhes qualqu'un – Art. def. fem. pl. mas pas en Provença.

Vertical.- a/ Çò de mai desplasent, es d'o se sentir dins son país pròpri.- b/ Creatura fabulosa que sedusiciá, amb sos cants, los marins d'un còp èra – Sèm a viure la crestiana.- c/ Agantat, sasit – Designa una mar del dedins a mand de s'assecar.- d/ La cinquena letra de l'alfabet grèc – Una mesura chinesa.- e/ Autre nom dels garrics (Quercus pedonculata) – Mena de poèma liric.- f/ Se pòt trobar sa clau, en musica – Un reprovèrbi franchimand preten que son de messorgas.- g/ Abitam, demoram.- h/ Confrontas o afustas amb un fulsilh. i/ Un dels sinonims de liri – Mesfisa-te ! .- j/ Las estajantas d'Aramon de Gard.

Retorn a l'ensenhador